All time classics: «Othello» (1951)

Από τον Νίκο Γαργαλάκο

Ο Όρσον Γουέλς θα είναι πάντα το «παιδί-θαύμα» της έβδομης τέχνης. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να ισχύει κάτι διαφορετικό για τον δημιουργό που σε ηλικία μόλις 26 ετών, στο σκηνοθετικό του ντεμπούτο, παρουσίασε μια από τις επιδραστικότερες ταινίες που -δικαίως- θα δείτε να φιγουράρει σε όλες τις «all time» λίστες και να διδάσκεται σε κάθε σχολή κινηματογράφου που σέβεται τον εαυτό της: Τον πρωτοποριακό «Πολίτη Κέιν» (1941).

Έκτοτε, ο πολυσχιδής Αμερικανός σκηνοθέτης-ηθοποιός συμμετείχε σε περισσότερες από 40 ταινίες, χωρίς όμως καμιά τους να αγγίξει στη συνείδηση του κοινού την αίγλη εκείνου του παρθενικού εγχειρήματος. Όπως συνήθιζε να λέει αστειευόμενος ο ίδιος ο Γουέλς: «Ξεκίνησα από την κορυφή και δούλεψα σκληρά σε όλη μου την πορεία προς τα κάτω!»

Σε αυτή την τροπή των πραγμάτων συντέλεσαν πολλά. Σημαντικότερη αιτία ήταν ότι ο ασυμβίβαστος αυτός οραματιστής δεν ανέχθηκε ποτέ να μπει στα καλούπια των παρεμβατικών μεγάλων κινηματογραφικών στούντιο, μέχρι που αυτά αποφάνθηκαν ότι «δεν άξιζε τον κόπο». Έχοντας χάσει προ πολλού την εύνοια της βιομηχανίας, και με την απογοητευτική υποδοχή της πρώτης του απόπειρας να διασκευάσει Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (σ.σ. το «Μάκβεθ» του 1948) να είναι ακόμα νωπή, εκείνος αποφασίζει να ξενιτευτεί στην Ευρώπη. Από εκεί και έπειτα, θα περνούσε μεγάλο διάστημα της ζωής του σε αγωνιώδη αναζήτηση χορηγιών, ενώ δεν θα δίσταζε να πει «ναι» σε ρόλους προκειμένου να διοχετεύει την αμοιβή του στην υλοποίηση των φιλόδοξων πρότζεκτ του. Η περίπτωση του «Οθέλλου» (συχνά απαντάται μαζί με τον επεξηγηματικό υπότιτλο «Ο Μαύρος της Βενετίας»), μιας από τις πολυάριθμες κινηματογραφικές μεταφορές έργων του Σαίξπηρ που απασχόλησαν τον αεικίνητο Αμερικανό δημιουργό, αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της μετέωρης αυτής περιόδου. Είναι η παρθενική του ταινία στην «εξορία», δίχως χολιγουντιανή χρηματοδότηση, και συνάμα μια απόδειξη ότι το καλλιτεχνικό του μεγαλείο δεν επρόκειτο να ξεθωριάσει παρά τις αντιξοότητες, συνεχίζοντας, έστω και μακριά από τα φώτα της υπερπροβολής, να παραδίδει «διαμάντια» που θα έπρεπε να στέκονται ισότιμα δίπλα στον «Πολίτη Κέιν». Όχι όμως χωρίς εμπόδια, απογοητεύσεις και… προσωπικό κόστος.

Η ιστορία λαμβάνει χώρα στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, πιθανότατα κατά τη διάρκεια του τέταρτου Βενετοτουρκικού πολέμου. Στο επίκεντρο της σαιξπηρικής τραγωδίας βρίσκεται ο Οθέλλος (σ.σ. ο Γουέλς για άλλη μια φορά σε διπλό ρόλο σκηνοθέτη-πρωταγωνιστή), ένας Μαυριτανός αξιωματικός του στρατού της Βενετίας. Έχοντας παντρευτεί στα κρυφά την όμορφη νεαρή Δυσδαιμόνα (Σούζαν Κλουτιέ), κόντρα τη θέληση του πατέρα της, ο χαρισματικός στρατιωτικός αποστέλλεται στην Κύπρο για να ηγηθεί του πολέμου κατά των Τούρκων. Όταν όμως ο Ιάγος (Μάικλ Μακ Λίαμουάρ), ένας κακόβουλος υποτακτικός με βλέψεις ανέλιξης, βλέπει ότι ο Οθέλλος προωθεί για υπασπιστή του τον άπειρο Κάσσιο (Μάικλ Λόρενς), θέτει σε εφαρμογή το εκδικητικό του σχέδιο και σπέρνει υποψίες στον Οθέλλο περί απιστίας της συζύγου του. Εκείνος πέφτει θύμα των μεθοδεύσεων και κυριευμένος από τη ζήλια χάνει εντελώς τον εαυτό του.

Η κινηματογραφική μεταφορά του «Οθέλλου» (περιφραστικός αγγλ. τίτλος «The Tragedy of Othello: The Moor of Venice») είναι από εκείνες τις ταινίες που το σκηνικό είναι ισάξιος «πρωταγωνιστής» με τους κεντρικούς ήρωες. Όχι με τον στατικό τρόπο που συμβαίνει αυτό σε έργα όπως το χιτσκοκικό «Rear Window» («Σιωπηλός Μάρτυς», 1954), αλλά μέσω εμπνευσμένων διαγώνιων -και μη- λήψεων από διαφορετικά ύψη και αποστάσεις, σε συνδυασμό με τα μαγικά τρικ του πρωτοποριακού μοντάζ που καθιστούν το σετ επιβλητικό και αχανές. Σε μια παραγωγή που καθυστέρησε περίπου μια τριετία να ολοκληρωθεί και ανεστάλη ουκ ολίγες φορές λόγω έλλειψης χρημάτων, αυτό μόνο εύκολο δεν ήταν. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Γουέλς αναγκάστηκε να αξιοποιήσει ακόμα και λήψεις από διαφορετικές τοποθεσίες σε Ευρώπη και Αφρική σε φαινομενικά αυτούσιες σκηνές, καμουφλάροντας απολύτως πειστικά το τέχνασμά του. Τίποτα δεν στέκεται ικανό να αλλοιώσει τη συνοχή του καστρόχτιστου, μεσαιωνικού περιβάλλοντος που κρατά «αιχμάλωτους» τους πρωταγωνιστές μας, χάρη στην υπέροχη κοπτοραπτική της ταινίας και την εικαστική εφευρετικότητα του επικεφαλής της (ενδεικτικά αναφέρουμε την απόπειρα δολοφονίας του Κάσσιου στο χαμάμ· μια επιλογή που έγινε λόγω… έλλειψης κουστουμιών, αλλά λειτουργεί άψογα).

Ο κινηματογραφικός «Οθέλλος» του Γουέλς είναι ένα πραγματικό σεμινάριο πάνω στο πώς μπορεί κανείς να υπερκεράσει τους οικονομικούς περιορισμούς μιας παραγωγής και να της προσδώσει απαράμιλλη αίγλη και ιδιαίτερο χαρακτήρα. Αρωγός στην οπτική πανδαισία είναι η ευρηματική χρήση του φωτισμού, που σε συνδυασμό με το στήσιμο των κάδρων (παραμορφωτικές γωνίες λήψης, αναποδογυρισμένη οπτική κ.ά.) χαρίζει στο έργο αδιαπραγμάτευτες σκηνές ανθολογίας (π.χ. η ξαφνική εμφάνιση του σκοτεινιασμένου κεφαλιού του Οθέλλου σαν απειλητική φιγούρα πάνω από το προσκεφάλι της συζύγου του), ενώ κάποια άλλα κάδρα λειτουργούν σαν έμμεση προφητεία της τραγικής μοίρας των ηρώων (π.χ. σβήσιμο κεριού στην κάμαρα – επακόλουθος φόνος Δυσδαιμόνας, όπου κοινός παρονομαστής είναι το χέρι του Οθέλλου).

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, οι φιγούρες των χαρακτήρων είναι σαν να αναμετρώνται με τον περιβάλλοντα χώρο. Όπως είπαμε ο φακός λειτουργεί παραμορφωτικά, διογκώνοντας ή ελαχιστοποιώντας τα σώματά τους ανάλογα με τις συνθήκες, σε μια γενικότερη εικόνα ανισορροπίας που αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη ταραχή. Στο κέντρο παραμένει η εικόνα του αποπροσανατολισμένου κεντρικού σαιξπηρικού ήρωα, πλήρως εγκλωβισμένου στην πλάνη του (ενίοτε τη φιγούρα του πνίγουν σκιές από κάγκελα που μοιάζουν με φυλακής), ο οποίος σιγά σιγά ενδίδει στην πιο σκοτεινή πλευρά του. Η ψυχική του σύγχυση αντικατοπτρίζεται απόλυτα στην παρουσία του στον χώρο και γίνεται αισθητή σε κάθε έκφανσή της από έναν συγκλονιστικό Γουέλς (η καθαρότητα και η αρρενωπή χάρη μιας σχεδόν αριστοκρατικής ευγένειας παραχωρούν τη θέση τους στο θολωμένο, σπαρμένο με αμφιβολία βλέμμα που σιγά σιγά ενδίδει στην παράνοια των εμμονών). Κάτι παραπάνω από άξιος αναφοράς και ο Μακ Λίαμουάρ ως ο χειριστικός Ιάγος, που με τις ραδιουργίες του κινεί επιδέξια τα νήματα, αποπνέοντας από την πρώτη στιγμή μια υποχθόνια, απόκοσμη, σχεδόν σατανική απειλή. Είναι η δική του κομβική παρουσία και δράση αυτή που δίνει εκτόπισμα στην προβληματική της ταινίας πάνω στην εκφυλιστική νόσο της εξουσίας και τα (αυτο)καταστροφικά ανθρώπινα πάθη. Εκ διαμέτρου αντίθετη η τοποθέτηση της Κλουτιέ, που αντιπροσωπεύει μια άμεμπτη αγνότητα και από ένα σημείο και έπειτα συγκλονίζει υπομένοντας με αγωνία την τραγική της μοίρα, σε έναν δικό της «κήπο της Γεθσημανής».

Ο «Οθέλλος» είναι η ταινία που εν έτει 1951 σηματοδοτεί την έναρξη της ευρωπαϊκής περιόδου στη σκηνοθετική πορεία του Όρσον Γουέλς. Ο ίδιος, έχοντας ήδη δοκιμάσει τα όρια της πολυμήχανης φύσης του στις τελευταίες του δουλειές επί αμερικανικού εδάφους, καταφέρνει να δώσει εντυπωσιακή, καινοτόμο κινηματογραφική σκοπιά σε ένα κλασικό θεατρικό έργο, μακριά από ακαδημαϊκού τύπου διασκευές, αλλά και δίχως οι γενναίες του πρωτοβουλίες να αλλοιώνουν τη μαγεία της σαιξπηρικής γραφής. Η αντισυμβατική κινηματογραφική μεταφορά της φημισμένης «τραγωδίας της ζήλιας» αποτελεί μια φιλόδοξη παραγωγή που πέρασε από σαράντα κύματα, όντας φτωχή σε πόρους, μα μεγαλοπρεπής σε γούστο, τεχνικές αρετές, εικαστική αρτιότητα και ερμηνείες.

Το 1952, η ταινία τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο στο Φεστιβάλ των Καννών, αλλά στην άλλη άκρη του Ατλαντικού αγνοήθηκε και γενικώς δεν προβλήθηκε πολύ. Είχε χαρακτηριστεί μάλιστα εσφαλμένα ως «χαμένη» λόγω αυτής της πολύ σποραδικής της παρουσίας. Είναι αυτή η μοίρα που μας υπενθυμίζει ότι ο Γουέλς ξενιτεύτηκε διεκδικώντας το δικαίωμα στην ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, κατέληξε όμως να γίνει σκλάβος ενός αδιαπραγμάτευτου για τον ίδιο οράματος, το οποίο σε αρκετές περιπτώσεις αντιμετωπίστηκε με παγερή αδιαφορία από τους συγχρόνους του. Άξιζε τελικά τον κόπο; Αν κρίνουμε από τη θερμή υποδοχή της οποίας έχουν τύχει οι μεταγενέστερες αποκατεστημένες κόπιες του «Οθέλλου», η Ιστορία έχει δώσει ήδη την απάντηση.

Βαθμολογία: 5/5